Mity i Legendy#3: Golem

W trzeciej części naszego cyklu o mitach i legendach przedstawiamy dzieło człowiecze. Ulepionego na obraz i podobieństwo człowieka Golema. Dzieło bezdusznie poddane ludzkiej woli.

KTO?: Tajemnicze stworzenie bez duszy, utworzone na kształt człowieka z gliny.

GDZIE?: Istnieje wiele legend o Golemie, jednak najbardziej popularna opowiada o tym stworzonym w Pradze.

SKĄD?: Pierwsze wzmianki o tworzeniu Golema zawiera Talmud (jedna z najważniejszych ksiąg judaizmu, zawierająca objaśnienia Tory). Najważniejszą jednak księgą dotyczącą kreacji Golema, jest spisany w języku hebrajskim mistyczny traktat: Sefer Jecira, który tłumaczy się jako Księga Stworzenia. Należy on do nauk kabały.

GENEZA?: Nazwa golem bierze się z hebrajskiego golem i pojawiła się po raz pierwszy w Biblii żydowskiej w Psalmie 139:16 w znaczeniu nieukształtowanej masy, embrionu -η ὕλη (hyle). Słowo to zostało użyte przez Adama. Część żydowskiej tradycji nawet, że przed boskim tchnieniem, sam Adam był tylko czymś na kształt golema. Z kolei to słowo: golem bierze swój początek od hebrajskiego rdzenia gimel-lamed, który dał początek także pokrewnemu golemowi terminowi, mianowicie galam, oznaczającemu zwijanie, sprowadzanie czegoś do postaci embrionalnej.

TRADYCJA?: Najbardziej znana i związana z Golemem legenda dotyczy rabina Jehudę Löw ben Bezalela z Pragi, zwanego także Maharal (co ciekawe urodził się on w Poznaniu). Historia rabina Maharala, toczy się w drugiej połowie XVI w., kiedy to sytuacja praskich żydów była nie do pozazdroszczenia. W celu ochrony ludności żydowskiej z wełtawskiej gliny ulepił twór na podobieństwo człowiecze i za pomocą tajemnych rytuałów, ożywił je. Tak stworzone istnienie nie dysponowało wolną wolą. Bezwolny Golem wpadając w szał, był w stanie także mordować swoich stwórców. Krąż plotki o tym, że szczątki Golem znajdują się na strychu praskiej synagogi.

WYGLĄD?: Golem był bezrozumną istotą stworzoną na kształt człowieka, stworzoną z gliny lub rzecznego mułu. Dusza golema była zawsze najniższą duszą, duszą witalną (nefesz), ale nigdy duszą (neszama). Natomiast inkantacja była niewypowiedzianym, tajemnym imieniem Boga na które składała się jedna z 221 bądź 231 kombinacji 22 literami alfabetu hebrajskiego. Eleazar z Wormacji, żydowski myśliciel żyjący na przełomie XII i XIII w., zalecał wziąć „dziewiczą ziemię z góry”, ugnieść ją w bieżącej wodzie, a następnie ulepić z niej człekopodobną figurę..Twórca Golema w jego usta wkładał, bądź też przyklejał na czole kartkę ze słowem:

– Emet (w języku hebrajskim słowo to, אמת, oznacza „prawdę”), zaś wymazanie pierwszej litery przekształcało słowo w met (w języku hebrajskim מת oznacza „śmierć”) co odbierało życie istocie. Lub:

-Adam, czyli człowiek, po wymazaniu pierwszej litery powstawało słowo dam, co oznacza po hebrajsku „krew”

Polskie Golemy

Polscy Żydzi przechowali historie o golemach i rabinach, m.in. z Grodna, Wilna i Drohiczyna. Te podania docierały także na zachód Europy. Już w 1674 r. Niemcy – Christoph Arnold i Johann Wuelfer pisali, że są w Polsce Żydzi, tacy jak „rabbi Eliasz, zwany Baal-Szem”, obeznani z magicznymi praktykami i zdolni stworzyć na swoje usługi glinianą, człekopodobną istotę. Podobną informację przekazał w swojej Gazecie dla pustelników (1808 r.) jeden z braci Grimm – Jacob.

Kultura:

Istnieją teorie, że słynne słowa Dennisa Diderot: „kolos na glinianych nogach” używane wobec potęgi militarnej o lichych podstawach ekonomicznych swoją genezę czerpią z podań o golemie i jednej z wizji Nabuchodonozora.

Gustav Meyrink, Golem (Der Golem, powieść, 1915)
Henrik Galeen, Paul Wegener, Golem (Der Golem, film, Niemcy 1915)
Paul Wegener, Golem (Der Golem, wie er in die Welt kam, film, Niemcy 1920)
Cisaruv pekar, pekaruv cisar (Cesarski piekarz, komedia, prod. CSRS, 1951)
Isaac Bashevis Singer, Golem, 1969
Piotr Szulkin, Golem (film, Polska, 1979)
Andrzej Sepkowski (nie mylić z Andrzejem Sapkowskim), Czas golema (powieść łącząca cechy science fiction, political Fiction i cyberpunka, Polska 2001)
Andrzej Pilipiuk, Znalezisko, (Opowiadanie z książki Weźmisz czarno kure…), Lublin 2002, ISBN 83-89011-28-X
Andrzej Pilipiuk, Księżniczka, Lublin 2004, ISBN 83-89011-35-2
Terry Pratchett, Na glinianych nogach, Piekło pocztowe
Andrzej Sapkowski, Boży bojownicy, Lux perpetua
serial Z Archiwum X, odcinki Kaddish oraz Arcadia
Białostocki Teatr Lalek, Golem (spektakl)
piosenka Golem polskiej grupy rockowej Exodus z pierwszej połowy lat 80. XX wieku
piosenka Golem niemieckiej grupy metalowej Protector z lat 90. XX wieku
utwór Der Golem amerykańskiej grupy Fantômas grającej metal awangardowy
odcinek 382 Straszny domek na drzewie XVII – Prawdziwego mężczyznę poznaje się po Golemie serialu Simpsonowie (sezon 18, odcinek 4)
odcinek Golem serialu animowanego Batman przyszłości (sezon 1, odcinek 4)
Zbigniew Nienacki powieść Pan Samochodzik i tajemnica tajemnic (1975, Polska) i jej ekranizacja Pan Samochodzik i praskie tajemnice (Pražské tajemství) (1988/1989, Polska)
Występuje również w wielu grach komputerowych czy opowiadaniach utrzymanych w klimatach fantasy.
Pojawia się w dziesiątym odcinku pierwszego sezonu serialu Jeździec bez głowy.
Edward Lee, Golem (Replika, 2012).
odcinek (sezon 8, odcinek 13) „Everybody Hates Hitler” serialu Nie z tego świata.
Manuela Draeger, Herbes et golems (Francja, wyd. l’Olivier, 2012), drugi rozdział (Shaggå) opowiada historię golema wysłanego przez rabinów do umysłu kobiety przetrzymywanej w „strefie podwyższonej kontroli”] .