Mity i Legendy #5: Liczyrzepa

Liczyrzepa, znany także jako Duch Gór, Karkonosz lub Rzepiór jest najbardziej znaną mityczna postacią folkloru Karkonoszy. Jego najstarsze wyobrażenie pochodzi już z 1561 roku i znajduje się na najstarszej mapie Śląska autorstwa Martina Helwiga. Stał się pierwowzorem słynnego maga Tolkiena – Gandalfa.

KTO?: Liczyrzepa (Duch Gór, Karkonosz, Rzepiór, Rzepolicz, niem. Rübezahl, czes. Krakonoš, Krkonoš).

GDZIE?: Postać Liczyrzepy silnie związana jest z Karkonoszami. Jest to najwyższe pasmo górskie Sudetów i zarazem Czech rozciągające się na przestrzeni ok. 40 km (od Przełęczy Szklarskiej na zachodzie do Przełęczy Lubawskiej na wschodzie). Jego najwyższym szczytem jest Śnieżka (1602 m n.p.m.).

SKĄD?: Liczyrzepa od średniowiecza stanowi obiekt legend i podań: polskich (Duch Gór, Karkonosz, Liczyrzepa, Sowiduch), czeskich (Krakonoš, Pan Jan, Dominus Johannes) i niemieckich (Rübezahl, Berggeist). Postać tajemniczego przewodnika związanego z puszczami i górami pojawia się niemal w każdej mitologii, podobnie jak jego pozorne zwodnicze rady i stała niepewność w wyborze drogi, czego przykładem niech będzie na przykład osoba Veinemeinena z Kalevali – wielkiego fińskiego eposu narodowego. Trudno wyjaśnic skąd wzięła się nazwa postaci (niemiecka nazwa wywodzi się od słów Rabe (kruk) i staroniemieckiego Zabel (diabeł) – a nie od Rübe (rzepa, burak) i zählen (liczyć), polska zaś początkowo brzmiała Liczący rzodkiewki (Stanisław Bełza w 1898 roku), pojawiały się również takie nazwy jak: Rzepolicz i Rzepiór . Ostatecznie to Józef Sykulski użył nazwy Liczyrzepa.

GENEZA?: Postać Karkonosza związana jest z prastarymi kultami pogańskimi. Najprawdopodobniej wiąże się on silnie z kultem źródeł rzeki Łaby, a także północnoeuropejskimi bóstwami: Cernunnosem, Odynem i Świętowitem. Gdy w średniowieczu tereny te zdominowało chrześcijaństwo, próbowano wykorzenić dotychczasowe prastare wierzenia lub też przekształcić je i wchłonąć w obręb wiary katolickiej (Światowita zastąpiono świętym Witem i związanym z nim czarnym kogutem). W 1681 roku na szczycie Śnieżki wybudowano kaplicę pod wezwaniem św. Wawrzyńca, co stało się symbolem zwycięstwa chrześcijaństwa nad starymi wierzeniami, w tym nad Liczyrzepą. Po II wojnie światowej liczne karkonoskie tajemnice zanikły na skutek zmian ludnościowych. Dopiero w latach 90 XX wieku na nowo zaczęto odkrywać dane wierzenia i tajemnice. Według jednej z legend, starzec porwał córkę księcia świdnickiego, a ta dla odwrócenia uwagi kazała mu liczyć rzepę na polu, po czym korzystając z okazji uciekała.

TRADYCJA?: Pierwsze opowieści i legendy o Liczyrzepie ukazują go jako postać na wskroś złą. Każda kolejna epoka modyfikowała jednak jego postać. Od XVII wieku złe implikacje związane z Duchem Gór powoli zostały zastąpione przez bardziej umiarkowane wyobrażenia tej postaci.

Kultura:

* Uważa się, że postać tolkienowskiego Gandalfa oraz innych czarodziejów (przede wszystkim Radagasta Brązowego) została zainspirowana przez Liczyrzepę. Sama zaś rodzina Tolkiena wywodziła się, co bardzo prawdopodobne z Prus Książęcych, ze wsi Tołkiny.

* Na skrzyżowaniu leśnych dróg z szosą ze Świeradowa Zdroju do Szklarskiej Poręby można odnaleźć tak zwany grób Liczyrzepy, który znajduje się u ujść potoków: Wodopój i Płóka z Kwisą, na wysokości ok. 590 m n.p.m.

* Rübezahl-Museum (Nonnenstr. 1-2, 02826 Görlitz) – otwarte w maju 2005 roku muzeum, gromadzące wszelkie pamiątki związane z duchem gór.

* Postacią Liczyrzepy inspirowało się całe grono wybitnych twórców m.in.: Carl Maria von Weber (kompozytor), Hans Sommer (kompozytor, autor opery: Rübezahl und der Sackpfeifer von Neiße), Gustav Mahler (kompozytor).

* W Polsce Ludowej istniała loteria liczbowa (Liczyrzepka), jego postać pojawiła się także w serialu Siedem życzeń z 1984 roku.

*W Czechach emitowano bajkę Krkonošské pohádky (Baśnie karkonoskie), gdzie wielokrotnie pojawia się Liczyrzepa.

* Maraton Rowerowy Liczyrzepa – odbywająca się od 2010 roku, corocznie w Kotlinie Jeleniogórskiej impreza rowerowa.

*Pivovar Krakonoš – czeski browar znajdujący się w Trutnovie.

* Z Liczyrzepą związana jest cała lista pomników i figur: drewniana rzeźba w Háje nad Jizerou-Loukov, brązowa rzeźba Liczyrzepy autorstwa Ericha Elsnera w Goslar, 3 metrowa fontanna Liczyrzepy w Trutnovie, pomnik Karkonosza w Bernstein, zimowe figury w Jilemnice (co roku powstają nowe), pomnik w Hannoverze.