Ustrój II Rzeszy. Część I

18 stycznia 1871 roku proklamowano, dzięki dyplomatycznym zabiegom Otto von Bismarcka, II Rzeszę czyli Cesarstwo Niemieckie z Wilhelmem I, jako cesarzem niemieckim. Takie rozwiązanie uznano za połowiczny sukces wieloletnich starań prowadzonych w celu zjednoczenia Niemiec. Zaraz po zjednoczeniu nowo-powstałe państwo nie miało nawet ogólno przyjętego hymnu i godła. Mimo wielu niesnasek społeczeństwo w pewnym stopniu przyjęło z ulgą zjednoczenie.

Droga do zjednoczenia żelazem i krwią.

Wraz ze zjednoczeniem Włoch (1861r.) w Niemczech nieliczna dotąd grupa demokratów zaczęła usilnie głosić idee zjednoczeniowe. Dysponowali oni jednak niewielkimi wpływami. Ratunkiem dla jedności Niemiec było obsadzenie przez króla pruskiego w 1862 roku Otto von Bismarcka na stanowisku premiera rządu pruskiego (piastował to stanowisko nieprzerwanie od 1862 do 1890 roku). Pod względem ekonomicznym i gospodarczym Niemcy były w zasadzie zjednoczone, a to za sprawą Związku Celnego utworzonego w 1834 roku i w kolejnych latach stale poszerzanego. Bismarck zdając sobie sprawę z niemożności utworzenia silnego scentralizowanego państwa w środku Europy bez politycznych sojuszy zaczął takowych poszukiwać. Szybko doszedł do porozumienia z Rosją, co ubezpieczało wschodnią flankę jego państwa. Dużym problemem była Austria Habsburgów. Według idei Wielkich Niemiec, w skład zjednoczonego państwa wejść miała oprócz Prus, Bawarii i państewek niemieckich także Austria; tymczasem Austria miała rozliczne problemy wewnętrzne, kumulowane jeszcze liczne narody zamieszkujące granice państwa. Bismarck powoli, acz nieubłaganie dążył do realizacji swojego życiowego celu. W 1864 roku wspólnie z Austrią wypowiedział wojnę Danii o dwa księstwa – Holsztyn i Szlezwik, które stanowiła około 2/5 całego terytorium tego skandynawskiego kraju. Mimo rozpaczliwego oporu Duńczycy zostali pokonani (dzięki doskonałej taktyce, wykorzystaniu najnowszych zdobyczy techniki wojskowej, a także nie interwencji tak Rosji jak i Francji), a oba księstwa podzielone pomiędzy zwycięskie państwa. Zwycięstwo to umocniło w dużym stopniu pozycję Bismarcka na arenie tak wewnętrzno niemieckiej jak i międzynarodowej.

Po zwycięskiej wojnie sojusz Prus i Austrii zaczął się rozpadać, po części spowodowane to było różnymi koncepcjami zjednoczeniowymi. Bismarck popierał ideę Małych Niemiec, czyli zjednoczenia Niemiec pod kierownictwem Prus, bez Austrii. W końcu rozpoczęła się między oboma państwami (Prusy wspierały Włochy) wojna, z której po słynnej bitwie pod Sadową górą wyszły Prusy. W wyniku zwycięstwa państwa Hohenzollernów, Austriacy stracili jakąkolwiek szansę na dzierżenie przewodniej roli w kierowaniu zjednoczeniem Niemiec. Habsburgowie od tego czasu całą uwagę poświecą na utrzymaniu swego państwa w jedności. Bismarck, mimo krytyki, nie upokorzył Austrii, podpisując z nią tajne porozumienia o współpracy. 18 sierpnia 1866 roku z inicjatywy Prus powstał Związek Północnoniemiecki, złożony z 19 państewek na czele których stanęły Prusy. Bismarck został kanclerzem Związku dysponując władzą wykonawczą, odpowiedzialnym przed królem Prus i prezydentem Związku. Wilhelm I, pruski król, został także głównym dowódcą armii Związku. Prusy decydowały także o polityce międzynarodowej. Z kolei z katolickim południem (Badenią, Wirtembergią i Bawarią) Bismarck podpisał umowy celne, gospodarcze oraz wojskowe. Działania te w pewnym sensie legitymizowały działania Bismarcka na rzecz zjednoczenia Niemiec. Do pełnego sukcesu brakowało mu jedynie zgody Francji, najpoważniejszego gracza w tym regionie oraz głównego przeciwnika tworzącej się Rzeszy. Do wojny doszło ostatecznie w 1870, po części w wyniku słynnej depeszy emskiej. Prusy wspierane przez niemieckich sojuszników rozbiły armie francuskie, a pod Sedanem (będącym wielkim zwycięstwem Prus) do niewoli dostał się sam król Napoleon III wraz z marszałkiem i 39 generałami. (wydarzenia wojny Prusko-francuskiej zostały opisane tutaj). 10 maja 1871 roku nowy rząd francuski we Frankfurcie podpisał upokarzający pokój. Na rzecz Niemiec Francja musiała spłacić kontrybucje wojenną w wysokości 5 mld franków w złocie. Prusy terytorialnie zwiększono o Alzację i część Lotaryngii (w sumie około 1,6 mln ludzi). Wraz ze sukcesami wojennymi, wzrastało w Niemczech poczucie solidarności i dumy. Po długich negocjacjach (Bawaria upierała się o nadaniu jej równoprawnego charakteru względem Prus) doszło do kompromisu. Parlamenty państw południowych większością głosów 2/3 musiały przystać na propozycje Bismarcka by dołączyć do II Rzeszy.

18 stycznia 1871 roku (w rocznicę koronacji pierwszego króla Prus w 1701 roku) w Wersalu, w sali Lustrzanej (inaczej zwanej Zwierciadlaną) Wilhelm I został wyniesiony do godności cesarza niemieckiego.

II Rzesza.

Nazwa nowo powstałego państwa nawiązywała do Starej Rzeszy (lub Pierwszej Rzeszy) czyli Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Heiliges Römisches Reich) istniejącego w średniowieczu. W skład II Rzeszy weszły państwa należące do Związku Północnoniemieckiego pod przewodnictwem Prus oraz państwa południowoniemieckie: Bawaria, Badenia i Wirtembergia. Pierwszym cesarzem został król pruski Wilhelm I (1871-1888), a kanclerzem Otto von Bismarck (1871-1890). Powierzchnia Cesarstwa Niemieckiego wynosiła w 1910 roku 540 858 km/2, a liczba ludności 64 925 993 miliona obywateli. Stolicą państwa był Berlin (zamieszkany przez dwa miliony ludzi w 1907 roku). Największą częścią składową państwa były Prusy (65% powierzchni i 62% ludności), na kolejnych miejscach znajdowały się: Bawaria Wirtembergia, Badenia, Saksonia, Alzacja-Lotaryngia jako terytorium Rzeszy oraz Meklemburgia. Każdy z krajów wchodzących w skład Cesarstwa Niemieckiego zachował własny ustrój, oparty na odrębnych konstytucjach, tak więc istniały:

1. Królestwa: Prus, Bawarii, Saksonii oraz Wirtembergii;
2. Wielkie Księstwa (Grossherzogtumer): Badenia, Hesja, Meklemburgia-Schwerin, Meklemburgia-Strelitz, Oldenburg, Saksonia-Weimar-Eisenach;
3. Księstwa: Reuss linii starszej, Reuss linii młodszej, Schaumburg-Lippe, Schwarzburg-Rudolstadt, Schwarzburg-Sondershausen, Waldeck, Lippe-Detmold, Anhalt, Brunszwik, Saksonia-Meiningen, Saksonia-Coburg-Gotha, Saksonia-Altenburg, Saksonia-Lauenburg (do 1876 roku);
4. Wolne Miasta: Brema, Hamburg, Lubeka.

Do II Rzeszy należały także:

1. Alzacja-Lotaryngia jako terytorium Rzeszy;
2. Schutzgebiete (Protektoraty niemieckie):
• w Azji: Tsingtau (Qingdao);
• w Afryce: Niemiecka Afryka Wschodnia, Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia, Togoland, Kamerun Niemiecki, Neukamerun;
• w Oceanii: Samoa Niemieckie, Nowa Gwinea Niemiecka.

W 1871 roku liczba ludności II Rzeszy wynosiła 41 058 792 ludzi i systematycznie wzrastała by w 1910 osiągnąć 64 925 993. Tak dynamiczny wzrost liczby ludności stał się jedną z przyczyn wzrostu nastojów ekspansywnych. Aby uzupełnić obraz konstrukcji Cesarstwa Niemieckiego, trzeba dodać, że trzy wolne miasta – Brema, Hamburg i Lubeka, podlegały bezpośrednio cesarzowi. Miały status niezawisłych krajów związkowych i były ostatnia pozostałością po wolnych miastach dawnej cesarskiej Rzeszy. Istniała również sprawa zdobytych na Francuzach w 1871 roku terenów Alzacji i części Lotaryngii z Metzem. Tych dwóch prowincji nie włączono w ramy żadnego dotychczasowego kraju Rzeszy. Uznano je za wspólne dla całego kraju i pozostawały pod bezpośrednia władzą cesarza i kanclerza- reprezentowanych przez specjalnego namiestnika. W późniejszym czasie kraje te otrzymały większą autonomię, nigdy jednak nie były równorzędne względem innych części składowych Cesarstwa. Od 1911 mogły jednak utrzymywać swoje przedstawicielstwo w Radzie Związku.

Konstytucja Rzeszy Niemieckiej.

Po pierwszych wyborach 3 marca 1871 roku uchwalono konstytucję Rzeszy Niemieckiej na mocy której II Rzesza stawała się federacją 22 monarchii w tym 4 królestw i 3 wolnych miast. Weszła ona do życia publicznego 4 maja tego roku. Konstytucję, która regulowała ustrój państwa, uchwalono przez sejmy państw, mających wejść do Cesarstwa Niemieckiego. Nowo uchwalona konstytucja była przeróbką dotychczas obowiązującej konstytucji Związku Północnoniemieckiego wraz ze specjalnymi umowami z państwami południowoniemieckimi. Wprowadzała ona Niemcy jako kraj związkowy, federacje szeregu monarchii pod dziedziczną władzą króla pruskiego, jako cesarza niemieckiego. System federacyjny sprawiał, że obok instytucji wspólnych dla całego państwa, dalej istniały lokalne ośrodki władzy czyli stare rody, dynastie, rządy i prawa. Dla wszystkich było jasne, że każde nowo powstałe państwo o charakterze federacyjnym musi określić, które sprawy funkcjonowania państwa należą do wspólnych, a które do lokalnych kompetencji. Ustalono, że rządy krajów wchodzących w skład Rzeszy reprezentowane będą w Bundestagu (Radzie Związku) w którym liczba głosów zależała od wielkości danego księstwa. Bez zgody Rady nie można było uchwalić jakiejkolwiek ustawy. Reichstag był natomiast parlamentem Rzeszy, którego przedstawiciele wybierani byli w wyborach powszechnych i równych. To od niej, a także Rady zależał budżet oraz ustawodawstwo.

Większe kraje związkowe z południa jak Bawaria czy Wirtembergia zachowały własne zarządy poczty i kolei. Bawaria ponadto miała prawo utrzymywania własnych stosunków konsularnych (z czego korzystała utrzymując konsulów z Watykanie, Austrii i Francji – głównie przez osobę Ludwika II). Inne państwa mogły utrzymywać stosunki z krajami zagranicznymi na stopie wyłącznie dyplomatycznej. Między poszczególnymi państwami dopuszczalne były stosunki konsularne i dyplomatyczne, co jednak nie miało większego sensu, gdyż każde państwo posiadało przedstawicielstwo w Berlinie.

Jako wspólne dla całej Rzeszy uchwalono:

1) cła, walutę i inne sprawy gospodarcze;

2) ustawodawstwo w dziedzinie prawa cywilnego, karnego, procesowego i handlowego;

3) administrowanie koloniami;

4) marynarkę wojenną;

5) podatki do celów wspólnych;

Sprawy zagraniczne zależały natomiast od cesarza i kanclerza. Wszelkiego rodzaju traktaty, sprawy wojenne i pokojowe zależały także od cesarza, oczywiście za zgodą Rady, który mianował także kanclerza, który to z kolei podlegał tylko cesarzowi i był w praktyce zwykle ministrem spraw wewnętrznych. Kanclerz był także jedynym ministrem Rzeszy, a decyzje cesarza musiały mieć poparcie kanclerza.
Ustawy Rzeszy otrzymało pierwszeństwo przed analogicznymi ustawami poszczególnych krajów związkowych. Kwestia wojsk lądowych poszczególnych państw w ramach armii rzeszy w czasie pokoju leżała w gestii własnych władców, natomiast w czasie wojny armia podlegała wyłącznie cesarzowi. Administracja wewnętrzna podlegała lokalnym władcom. Dominująca rola Prus stwarzała podstawy pod jednolitość i zwartość państwa niemieckiego.

Cesarstwo niemieckie mimo charakteru narodowego, szczególnie w pierwszych latach istnieje borykało się z licznymi problemami tożsamościowymi. Najlepiej o tym świadczy fakt symboli narodowych. Godło, choć ogólnie przyjęte, miało charakter wyraźnie pruski (orzeł pruski w tarczy na środku piersi jednogłowego orła z czerwonym dziobem). Sprawa flagi także było nieoczywista. Dopiero w 1892 roku Wilhelm II jednoznacznie ustanowił flagę narodową w kolorach czarno-biało-czerwonych. Inne flagi pojawiły się w armii i marynarce. Na początku istnienia II Rzeszy, państwo nie miało oficjalnego hymnu. Pojawiło się kilka propozycji (w tym słynna Warta/Straż na Renie), ostatecznie jednak, dopiero w 1922 roku oficjalnie uznano Deutschlandlied za oficjalny hymn Niemiec.

Godło II Rzeszy.

Cesarstwo.

Powstanie II Rzeszy w obecnym kształcie uznano za duży, choć nie do końca spełniony sukces. Wszystkim wiadome było, że za największego wygranego zjednoczeniowych procesów trzeba uznać Prusy. Na drugim biegunie z kolei znalazła się przede wszystkim Austria wywindowana całkowicie poza nawias Cesarstwa Niemiec oraz silne kraje południowoniemieckie. Cesarstwo stało się zwycięstwem Bismarcka i szeregiem ustępstw władców niemieckich, chcących zachować choć cząstkę dotychczasowej władzy. Także w samych Prusach pojawiały się głosy negujące nie tylko sam sposób zjednoczenia ale także jego istotę. Nie zmieniało to faktu, że od 1871 roku na arenie europejskiej pojawiło się duże silne państwo z mocarstwowymi ambicjami (oczywiście same Prusy także stanowiły liczący się kraj na arenie międzynarodowej).

Bibliografia: