Powojenny cud gospodarczy w Niemczech wprowadzał ekonomistów w zdziwienie, a do dzisiaj trwają zażarte spory o jego przyczyny i znaczenie. Co go spowodowało, co miało na niego wpływ i kto był jego architektem?
Pokłosie klęski.
Jest naszym zamiarem zniszczenie niemieckiego militaryzmu i narodowego socjalizmu i zdobycie pewności, że Niemcy nie będą w możliwości zakłócić pokoju świata – deklaracja konferencji jałtańskiej.
8 maja 1945 roku po dwunastu latach istnienia upadła „tysiącletnia” III Rzesza. Bez fanfar, na gruzach Europy. Zwycięzcy alianci, pod przewodem Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego mogli w końcu ustalić nowy porządek świata. Już w czasie trwania drugiej wojny światowej zapadały decyzje o powojennym wyglądzie Europy, jednak to na konferencji w Poczdamie, wielka trójka, jak nazywano przywódców Wielkiej Brytanii, USA i Rosji, przypieczętowały powojenne losy kontynentu.
Alianci musieli się zmierzyć, z problemem powojennego państwa niemieckiego. Dla sprzymierzeńców, między którymi istniała zaledwie iluzoryczna nić porozumienia i z których Wielka Brytania i Francja coraz bardziej były odsuwane przez dwie dominujące potęgi, był to problem najistotniejszy, gdyż miał największy wpływ na układ sił po wojnie światowej. Na szczęście nie przyjęto w większości skrajnych rozwiązań, typu utworzenia z Niemiec kraju rolniczego, bez przemysłu czy pomysłów niektórych ortodoksyjnych polityków francuskich.
Nowe Niemcy wyszły z wojny okrojone z jednej czwartej swego terytorium z czasów sprzed 1938 roku. Straciły całe Prusy Wschodnie oraz ziemie na wschód od linii Odry i Nysy Łużyckiej. Podzielono je na cztery strefy okupacyjne, zdecydowano się na słynne cztery D, czyli demilitaryzację, denazyfikację, demokratyzację życia politycznego i demonopolizację (dekartelizację) gospodarki, uzupełnione o decentralizację. Przyjęto, pamiętając o tragicznych konsekwencjach po I wojnie światowej, że reparacje nie będą miały formy odszkodowań w gotówce, a w formie demontażu urządzeń przemysłowych i po części z bieżącej produkcji. Ich wysokości nigdy nie ustalono (podczas konferencji jałtańskiej określono, że suma powinna wynosić 20 mld dolarów, z czego połowa miała przypaść ZSRR ). Reichsmarka traciła na wartości, większość handlu odbywała się na zasadach barterowych, brakowało wszystkich artykułów konsumpcyjnych, na czele z żywnością, brakowało rąk do pracy, a na dodatek Niemcy musieli utrzymywać okupantów.
Niemcy jako kraj, po II wojnie światowej były zniszczone. Większa część miast legła w gruzach, choć obszary wiejskie w dużej części pozostały nienaruszone. Niemcy utraciły ważny pod względem zaplecza gospodarczego obszar Śląska. Zaczął się także napływ przesiedleńców ze Wschodu. Alianci Zachodni, pomni doświadczeń powersalskich z czasów przełomu drugiego i trzeciego dziesięciolecia XX wieku, musieli jak najszybciej uporać się z ciągle nierozwiązaną sprawą powojennych Niemiec.
Powtórka traktatu Wersalskiego?
W radzieckiej strefie okupacyjnej, natychmiast rozpoczęto masowy demontaż zasobów przemysłowych Niemiec. Uważa się, że mógł on objąć około 1900 zakładów i zmniejszyć potencjał niemieckiego przemysłu w strefie radzieckiej do 50%. Należy również pamiętać, że 25 procent pozostałego zasobu, zarządzane było przez radzieckie spółki. W zachodnich strefach okupacyjnych demontaż postępował o wiele wolniej i nie na tak masową skalę. Alianci borykać się musieli z licznymi problemami. Niedostatek towarów spowodował powstanie rozwiniętego czarnego rynku aprowizowanego głównie przez towary amerykańskie. Produkcja żywności była niewystarczająca, brakowało paliwa i surowców, a także dóbr konsumpcyjnych. Na dodatek zniszczony działaniami wojennymi transport, nie funkcjonował, choć przetrwała w części infrastruktura gospodarcza. Nasilała się jednak inflacja i spadały płace realne. Dodatkowo napływ repatriantów znacząco wpływał na i tak tragiczną sytuację zaopatrzeniową w kraju.
Zachodni alianci w obawie przed powtórką historii Niemiec po pierwszej wojnie oraz przed kreującym się zagrożeniem ze strony Związku Radzieckiego, postanowili zmienić linię polityki w stosunku do okupowanego państwa Niemieckiego. Nie potrafiąc wypracować jednolitej polityki, postanowili odejść od koncepcji „słabych” Niemiec na rzecz silnego państwa, mogącego być równym sojusznikiem Zachodu wobec zakusów ZSRR. W styczniu 1947 roku doszło do połączenia brytyjskiej i amerykańskiej strefy okupacyjnej. Cztery miesiące później utworzono Zarząd Gospodarczy, pełniący rolę parlamentu Bizonii, a składający się z 54 członków, którymi przewodził Ludwig Erhard. Brytyjczycy i Amerykanie dążyli do jak najszybszego ujednolicenia, uniezależnienia i wprowadzenia autonomicznej demokracji parlamentarnej w Bizonii. Kolejnym krokiem było podwojenie liczby członków Zarządu Gospodarczego i ustanowienie drugiej, niższej izby. W końcu w czerwcu dokonano dewaluacji marki.
Plan Erhard i ordoliberalizm.
Profesor Ludwig Erhard był niemieckim ekonomistą i politykiem urodzonym w 1897 roku w Fürth. Z I wojny światowej wrócił jako inwalida, w 1925 roku zdobył tytuł doktora nauk politycznych na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem. W czasie II wojny światowej był dyrektorem Instytutu Badań Ekonomicznych, by w latach 1946 – 1947 pracować dla amerykańskiego gubernatora Bawarii, jako minister handlu i rzemiosła. Następnie alianci zlecili mu, jako dyrektorowi Zarządu Zjednoczonych Obszarów Gospodarczych wybranemu w marcu 1948 roku, przygotowanie programu reform, które wprowadziłyby w Niemczech gospodarkę rynkową. To właśnie Erhard odpowiadał za ustanowioną w 1948 roku reformę walutową. Wykorzystując okazję zdecydował się również, niejako przy okazji, na reformy wolnorynkowe. Namówił członków Zarządu, na poszerzenie zasięgu reform o likwidację reglamentacji kartkowej przy ciągłej kontroli cen towarów. Przede wszystkim jednak zależało mu na obaleniu zasady planowanej gospodarki.
Do realizacji postawionych przed sobą celów Erhard wybrał zasadę ordolibaralizmu . Termin ten został ukuty przez grupę niemieckich ekonomistów, którzy po II wojnie światowej stworzyli tak zwaną szkołę fryburską. Za swój cel stawiali sobie głównie, program odbudowy Niemiec po porażających klęskach władzy nazistów. Wyższością ordoliberalizm górował nad innymi nurtami tym, że nie dotykał on tylko problemów gospodarczych czy ekonomicznych. Jak pisze Jacek Bartyzel: Dla ordoliberałów przedmiotem namysłu nie jest izolowana jednostka, lecz osoba we wspólnocie, a ich centralna ideą (…) ład budowany w przestrzeni moralnej dojrzałej wolności. (…) Można zatem powiedzieć, że ordoliberalizm był próbą stworzenia dostosowanej do okoliczności współczesnych chrześcijańsko-konserwatywnej koncepcji porządku społeczno-gospodarczego. Samo państwo zdaniem twórców teoretyków nowej koncepcji miało być wspólnotowe. Jego celem miało być w wolnościowych warunkach równego współzawodnictwa, kształtowanie porządku prawno-ekonomicznego . Instytucja państwa, miała być silna, aby bezproblemowo wprowadzać element prawny i przy tym stabilizująca wolnościowy rynek, co w efekcie wpływać miało na minimalizację efektu niepewności, a wzmocnieniu skłonności do innowacji i ryzyka.
Doktryna ordoliberalizmu kształtowała koncepcję ładu społecznego przy jednoczesnej idei całości jako harmonii. Organem ekonomów był ukazujący się od 1948 roku rocznik Ordnung von Wirtschaft Und Gesellschaft. Najważniejszymi postaciami teoretycznymi nowej koncepcji byli, jeszcze przed II wojną światową niemieccy naukowcy Walter Eucken i Wilhelm Röpke. Po upadku nazizmu, głównymi orędownikami tez ORDO byli Alfred Müller – Armack i Ludwig Erhard, który zdecydował się na wprowadzenie ordo liberalizmu, jako głównej koncepcji gospodarczej RFN.
Erhard połączył w swojej koncepcji pomysły swoich poprzedników. Przyjęło się uważać program gospodarczy RFN za „wolną, czyli społeczną gospodarkę rynkową. Termin ten wymyślił Alfred Müller – Armack. Na cały system składały się różne koncepcje, wymyślone przez ordoliberałów:
– system współzawodnictwa (Walter Eucken),
– deproletaryzajca i decentralizacja (Wilhelm Röpke),
– demonopolizacja rynku (Franz Böhm),
– liberalny interwencjonizm (Alexander Rüstow).
Rekonstrukcja gospodarki.
W pierwszych miesiącach 1948 roku we Frankfurcie nad Menem utworzono przez Amerykanów Niemiecki Bank Centralny. 18 czerwca tego roku obradujący we Frankfurcie Zarząd Gospodarczy uchwalił planowane przez Erharda zmiany 50 głosami za przeciwko 36 głosach sprzeciwu. Dwa dni później w niedzielę, ogłaszając swój program przez radio, dyrektor przedstawił ustawę. Alianci stanęli przed faktem dokonanym, który zmusił ich do bezwarunkowego uznania reform Erharda. Minister został wezwany przez dowódcę amerykańskich wojsk okupacyjnych gen. Luciusa Claya. Jeden z oficerów sztabu, zapytał Erharda czemu w obliczu głodu zniósł system racjonowania. Miał on odpowiedź: Ależ panie pułkowniku, ja nie rozluźniłem systemu racjonowania, ja go zniosłem. Dotychczasową Reichs Mark, zastąpiono Deutsche Mark. Amerykanie wydrukowali w ramach operacji Bird dog 6 miliardów nowych marek, które zapakowane w ponad dwadzieścia tysięcy skrzyń przetransportowali z Nowego Yorku do Niemiec. Cała operacja objęta była tajemnicą wojskową, w obawie przed Sowietami, a dla zmylenia przeciwnika cały transport określany był jako Barcelona przez Bremę. Każdy niemiecki obywatel, w dniu wprowadzenia reformy w życie publiczne dostał 40 nowych marek a kilka dni później kolejne 20. W wyniku wymiany przepadło prawie 80% zasobów finansowych reprezentowanych przez starą walutę. Samą wymianę praktykowano na różnych zasadach. Zasadniczo polegała ona na wymianie maksymalnie do 60 DM, a sama relacja wymiany wynosiła na każde 100 RM zaledwie 6,5 nowej waluty przy większych kwotach. Erhard, który był głównym pomysłodawcą wymiany, zgodnie z planami uwolnił ceny, a zachowując kontrolę nad cenami artykułów spożywczych, czynszami i opłatami transportowymi, zniósł popularne kartki na aprowizację na podstawowe artykuły przemysłowe. Wymiana waluty doprowadziła do zredukowania długów prywatnych i całkowitego anulowania długu publicznego. Oprócz tego rząd prowadził ograniczoną politykę wydatków budżetowych, co doprowadziło do nadwyżek.
W kilka dni po przeprowadzonych reformach, półki sklepowe zapełniły się towarami. Jak pisze dr Janusz Lewandowski: Odtworzył się z dnia na dzień kapitał obrotowy (…) pokrywający potrzeby produkcji cyrkulacji towarowej; pieniądz, którego jedynym źródłem była sprzedaż towarów i usług, był z punktu widzenia przedsiębiorstw dobrem rzadkim i poszukiwanym (…) kurczył się szybko obszar reglamentacji i sztywnych cen państwowych (…) rozrastał się natomiast w oczach obszar cen rynkowych.
Sama wymiana również nie przebiegała bez problemów. W listopadzie 1948 roku, po drastycznej podwyżce cen (żywność podrożało o 18%) wybuchł wielki strajk przeciwko reformom. Socjaldemokraci, protestowali przeciwko wprowadzonym reformom, obawiając się nadejścia kryzysu nadprodukcji i powiększającego się bezrobocia (ich obawy spełniły się w drugiej połowie lat 70). Jednak ówczesny rząd RFN nie ustąpił i jak w niedalekiej przyszłości się okazało, całkowicie słusznie.
Bibliografia:
1. Ambrose S.E., Kompania braci, Warszawa 2005.
2. Calvoccoressi P. Polityka międzynarodowa po 1945 roku, Warszawa 2010.
3. Cukiernik T., Prawicowa koncepcja państwa – doktryna i praktyka, Wrocław 2004.
4. http://blogpress.pl/node/5531.
5. http://ekonomiaigospodarka.blogspot.com/2013/12/dlaczego-niemcy-sa-tak-bogaci.html.
6. http://euro-dane.com.pl/niemcy.
7. http://forsal.pl/artykuly/700652,niemiecki-cud-gospodarczy-fakty-i-mity.html.
8. http://pokazywarka.pl/acvp9u/.
9. http://pokazywarka.pl/acvp9u/ (23.12.2014).
10. http://www.wprost.pl/ar/?O=112706 (25.12.2014).
11. Juszczak T., Ordoliberalizm. Historia niemieckiego cudu gospodarczego, Warszawa 2010.
12. Kaczmarek T., Pysz P., Ludwig Erhard i społeczna gospodarka rynkowa, Warszawa 2004.
13. Kaliński J., Historia gospodarcza XIX i XX wieku, Warszawa 2004.
14. Krasuski J., Historia Niemiec, Wrocław 2008.
15.Piecuch W., Ordoliberalizm i społeczna gospodarka rynkowa. (artykuł dostępny: http://www.wpia.us.edu.pl/sites/wpia.us.edu.pl/files/addressbook/9212/artykul.pdf).
16. Wawro J., Społeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys, Jarosław – Rzeszów 2012. (Publikacja dostępna w całości: http://www.galicea.org/sgr/sgr.p
Copyright ©http://empiresilesia.c0.pl
