Zapraszamy do zapoznania się z drugą i ostatnią częścią artykułu poświęconego wielkiej przeminie ekonomicznej, która podniosła powojenne Niemcy z pozycji pariasa w Europie do najpotężniejszego molocha gospodarczego na kontynencie.
Walka o Berlin.
Reformy przeprowadzone przez Ludwiga Erharda wbrew oczekiwaniom przeciwników, przyniosły ożywienie gospodarki, jednocześnie doprowadzając do zaognienia sytuacji między sojusznikami. Sowieci w obawie przed zalaniem rynku, bezwartościową byłą walutą, zezwolił na wymianę pieniędzy. Każdy obywatel radzieckiej strefy okupacyjnej mógł wymienić 70. starych marek na 70. nowych. Z braku banknotów, na stare pieniądze przyklejano małe oznaczenia, przez co nową markę zaczęto nazywać tapetowaną . Głównym jednak miejscem konfrontacji między zachodnimi Aliantami a wschodnimi stał się Berlin, dawna stolica III Rzeszy. Miasto znajdowało się niemal w środku radzieckiej strefy okupacyjnej i 260. kilometrów od najbliższego punktu znajdującego się w strefie okupacji zachodnich Aliantów. Podzielone na cztery strefy, wzorem całych Niemiec, miasto stało się areną sporu, którego początkiem było wprowadzenie nowej marki oraz uformowanie niezależnego względem Rosjan życia politycznego. Związek Radziecki zablokował wszystkie lądowe i wodne drogi dojazdowe do Berlina. Od lipca 1948 r. do maja 1949 r. siły lotnicze Wielkiej Brytanii i USA, dokonały największego w dziejach mostu powietrznego, który przez ponad 300 dni dostarczał do okupowanych przez zachodnich Aliantów części Berlina, wszelkich potrzebnych surowców. W końcu Rosjanie widząc bezcelowość swoich działań zrezygnowali z blokady. 20. października 1949 roku, po sierpniowych wyborach, utworzono suwerenne państwo, Republikę Federalną Niemiec, ze stolicą ustanowioną w Bonn i kanclerzem Konradem Adenauerem na czele . Już w kolejnym roku, w związku z wybuchem wojny w Korei, postanowiono, że nowe państwo winno wnieść militarny wkład do Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), powstałego 4 kwietnia 1949 roku.
W 1954 roku, jako przeciwstawienie się polityce Zachodu, Związek Radziecki utworzył Niemiecką Republikę Demokratyczną, niwecząc jednocześnie plany Amerykanów z utworzenia jednego organizmu państwowego. Dwa lata wcześniej w Bonn podpisano konwencję na mocy której zakończyła się okupacja Niemiec przez Aliantów. Dzień później w tym samym mieście podpisano układ nazywany Europejską Wspólnotą Obronną, a Niemcy stały się niemal pełnoprawnym członkiem wspólnoty międzynarodowej .
Powolna odbudowa.
Niemiecka gospodarka powoli się pobudzała, jednak nadal znajdowała się w kryzysie. W 1949 roku płace były o 15% niższe niż w okresie przedwojenny, a aż o 25% mniejsza była produkcja przemysłowa. Dopiera w następnym roku sytuacja się unormowała, a poziom produkcji przerósł poziom przedwojenny. Rosły stawki godzinowe. W czerwcu 1948 roku, robotnik średnio zarabiał 0,99. marki, już pod koniec roku stawka wynosiła 1.13. marki.
W październiku 1948 roku w Bonn po raz pierwszy zebrało się zgromadzenie konstytucyjne, które rozpoczęło prace nad nową niemiecka konstytucją. Parę miesięcy później, na początku 1949 roku do Bizonii dołączyła francuska strefa okupacyjna, tworząc w ten sposób Trizonię. 23. maja 1949 roku wprowadzona została nowa konstytucja, która sprowadzała Niemcy do socjalnego państwa prawa. Na czele państwa jako kanclerz stanął siedemdziesiąt trzy letni Konrad Adenauer. Zwycięską partią natomiast, została Unia Chrześcijańsko – Demokratyczna (CDU).
W nowym rządzie Ludwig Erhard został mianowany ministrem gospodarki RFN. Zdecydował się on na kolejną, drugą dewaluację marki, tym razem nowej o 20% .
Zachodnio – niemiecka sfera ekonomiczna, poparta nową konstytucją opierała się na własności prywatnej i swobodnej konkurencji, przy jednoczesnym przyjęciu zasady rozbudowywania ubezpieczeń społecznych oraz konsultacji w sprawie warunków pracy, miedzy pracodawcami a pracownikami. Ważną rolę pełniły państwowe korporacje, które niejako zabezpieczały rynek. Państwo oddziaływało przede wszystkim w kwestii prawnej oraz pobudzania rynku i handlu międzynarodowego, popierało także małych i średnich przedsiębiorców. W handlu międzynarodowym, szybko nastąpiła ofensywa niemieckiej gospodarki. W ciągu ponad roku od 1949 do 1950 eksport z RFN wzrósł niemal trzykrotnie. Już dziesięć lat później, Niemcy Zachodnie zajmowały drugie miejsce na świecie wśród eksporterów i producentów, a nowa marka obok dolara była podstawową walutą na światowym rynku finansowym .
Realia.
W czerwcu 1947 roku amerykański generał George Marshall, w Harvardzie, przedstawił program ekonomicznej pomocy dla Europy (nie wyłączając Związku Radzieckiego). Do nadzoru nad całą pomocą została ukonstytuowana Europejska Komicja Współpracy Gospodarczej, zamieniona w 1948 roku w Europejską Organizację Współpracy Gospodarczej – OEEC. Przyczyniła się ona w dużym stopniu w odbudowę Europy Zachodniej, natomiast Stalin odrzucił proponowaną pomoc dla swojego kraju oraz satelitów. Ze swojej strony Amerykanie powołali Administrację Współpracy Gospodarczej (ECA), będącą ministerstwem do spraw współpracy gospodarczej, której celem było nadzorowanie i kierowanie programem pomocy.
Pomoc amerykańskiego kapitału, w ramach planu Marshalla, do 1953 roku wyniosła dla Europy Zachodniej ponad 24. mld dolarów, tak pomocy militarnej jak i gospodarczej. W kolejnych latach przelew środków nie ustawał. W 1964 roku Stany Zjednoczone przekazały 5,5. mld dolarów . Pieniądze te kierowane były głównie do Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Niemiec Zachodnich . Niemiecki Bank Centralny w latach 1949/1950 przejął od Amerykanów specjalne konto, będące dotychczas własnością USA, na którym złożone 6. mld DM, które służyły do finansowania eksportu do Europy Zachodniej. Mogą być one wykorzystywane tylko i wyłącznie do wspierania działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw w ramach programu odbudowy. Program ten istnieje w Niemczech do dziś.
Warto jednak podkreślić, że pomoc materialna USA, nie miała takiego oddziaływania jak się popularnie twierdzi. W ogólnym rozrachunku, to właśnie RFN więcej traciło, niż zyskiwało. Na koszty okupacji i wojennych reparacji rząd w Bonn przeznaczał od 11 do 15% niemieckiego PKB, podczas gdy nawet w czasie największego wsparcia ze strony ECA, wartość otrzymywanej pomocy wynosiła zaledwie do 5% PKB Niemiec Zachodnich . Ogromnym obciążeniem dla budżetu był proces wywłaszczeń i wysiedleń Niemców ze wschodu, których miliony, pozostawały na łasce państwa.
Reparacje oraz utrzymanie wojsk okupacyjnych, pochłaniały wielką część budżetu RFN. Jednak wraz z biegiem lat oraz uzyskiwaniem coraz większej suwerenności przez państwo niemieckie, oddziały okupacyjne zostały zredukowane, a reparacje rozsądnie kredytowane i spłacane. Trzeba również nadmienić, że nie bez znaczenia były zagrabione podczas wojny majątki, których wartość szacuje się dziś na 2. biliony Euro.
Po dwunastu latach istnienia gospodarki nastawionej na militaryzację i prowadzenie wojny, niemiecka ekonomia przestawiła się na produkowanie dóbr konsumpcyjnych. Po latach „zaciskania pasa” Niemcy w końcu mogli zainwestować swoje pieniądze w rzeczy dla siebie, a nie dla narodu. Gospodarka została podporządkowana społeczeństwu, które przecież tworzy konsumpcjonizm. Co ważniejsze, podstawowe artykuły (buty, ubrania, żywność, czynsze,) regulowane cenowo odgórnie, obywatele mogli nabyć po znacznie niższych cenach niż na innych ówczesnych rynkach. Całości dopełniały wysokie cła oraz podatki dla przedsiębiorstw i osób prywatnych. Taryfy cłowe wynosiły aż 26%, podczas gdy w innych krajach były dużo mniejsze. Podatek dla przedsiębiorców wynosił aż 50%, ale rekompensowały go, w wielu przypadkach obowiązujące duże ulgi podatkowe. Drastycznie spadła również absencja pracowników, którzy nie przychodzili do pracy. Z 9.5 godziny w maju 1948 roku do 4,2 godziny w październiku tegoż roku. Niemcy zrozumieli, że tylko pracując będą w stanie się utrzymać. Wzrastał konsumpcjonizm, który stał się samoistnym kołem napędowym przemysłu.
Ważnym elementem, podniesienia się Niemiec z kryzysu, była również postawa samych Niemców. Znani z dyscypliny do struktur prawnych i instytucjonalnych, zachowywali się dokładnie tak jak wyobrażali to sobie twórcy nowego ładu gospodarczego. Już żołnierzy amerykańskie, jeszcze w czasie trwania walk, rozszyfrowali Niemców: czyści, porządni, zadbani, pracowici, zdyscyplinowani, wykształceni i mieszczańscy w swoich gustach i stylu życia (…) uprzątanie gruzów zaczynało się nazajutrz po przejściu bitwy . Jeden z amerykańskich żołnierzy pisał do domu: W Niemczech wszyscy rano wychodzą z domu i idą pracować, nie jak Francuzi (…) Niemcy nie czekają na zmiłowanie boskie, tylko sami biorą za łopaty i zasypują leje (…) Są czystsi, bardziej postępowi i ambitniejsi zarówno od Anglików, jak i Francuzów. Inną ważną przyczyną wirtschaftswunder było doskonałe łączenie działań wprowadzonych w praktyce przez Erharda z teorią. Minister, stale współpracował ze złożoną z wybitnych ekonomistów radą, w tym z Euckenem i Müller – Amackiem na czele.
Era Adenauera.
W 1952 roku, a więc trzy lata po ustanowieniu RFN, państwo niemieckie uzyskuje nadwyżkę handlową. W tym samym Niemcy Zachodnie przystąpiły do Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, oznaczało to że Europa uznała je za godnego i równego partnera na arenie polityki europejskiej, umożliwiając im tym samym rozpoczęcie ekspansji gospodarczej. Pięć lat później RFN współtworzyło EWG (Europejska Wspólnota Gospodarcza) i Euratom (Europejska Wspólnota Energii Atomowej) . Wcześniej, w 1955 roku, okupacja Niemiec stała się historią, a Niemcy, jako suwerenne państwo, uznano pełnoprawnym członkiem NATO. W czasie wojny w Korei, amerykanie naciskali na Adenauera, aby ten zwiększył wpływy rządu RFN na gospodarkę. USA zależało bowiem, na możliwości szybkiego przestawienia ekonomii kraju na produkcje zbrojeniową. Erhard przekonał jednak kanclerza, aby ten odrzucił nalegania Amerykanów, tłumacząc, że: gospodarka nie jest pacjentem, którego można bez końca operować. Adenauer, podobnie jak Niemcy, wierzył w ministra, chociaż uważał że nie potrafi dyscyplinować swoich podwładnych.
Na trwający do połowy lat 60. czas prosperity niemieckiej gospodarki, zwany wirtschaftswunder, znaczenie miało wiele czynników, z których niektórych nie można w logiczny sposób powiązać, z gwałtownym wzrostem gospodarki RFN. Do najważniejszych czynników, dzięki którym Niemcy Zachodnie, przeżywały po drugiej wojny światowej okres wzmożonego rozwoju były:
• Stworzenie nowoczesnego potencjału wytwórczego, który zastąpił zniszczony bądź wywieziony poza granice państwa.
• Rezygnacja ze zbrojeń, aż do 1955 roku.
• Świetna infrastruktura (drogi wodne, autostrady, porty lotnicze).
• Szeroko rozwinięte budownictwo mieszkaniowe, które dawało ogromny impuls koniunkturalny .
• Repatrianci ze wchodu, stali się tanią siłą roboczą, która dzięki mobilności stanowiła istotny czynnik szybkiej odbudowy kraju, pyzatym, często ludzi wykształconych i młodych.
• Przemyślane inwestycje, samoistnie napędzały wzrost gospodarczy bez inflacji.
• Wysoki poziom edukacji, wsparty szerokim wachlarzem szkoleń zawodowych oraz świetnie zarządzaną, zdyscyplinowaną i kompetentną administracją.
• Niski przyrost naturalny.
• Ograniczenie interwencjonizmu rządu, który ograniczał się do polityki podatkowej oraz manipulacją kursu walut (do 1973r.).
W latach 1951 -1955 niemiecka produkcja wzrosła trzykrotnie, a czterokrotnie wzrósł PKB. Liczba ludności wynosiła około 60. milionów obywateli. Na początku lat 50. XX wieku, państwo Niemieckie, mogło zacząć spłacać odszkodowania tak Izraelowi, jak i organizacjom żydowskim.
W okresie, gdy poziom produkcji gospodarczej w każdym miesiącem rósł, a bezrobocie stanowiło ułamek wszystkich mieszkańców kraju, rząd mógł skupić swoje wysiłki na usługach publicznych i poszerzać działalność socjalną państwa. Niemiecka forma demokracji, w obliczu ekonomicznej prosperity święciła triumfy. Także na arenie międzynarodowej RFN, zaczęła odzyskiwać, a nawet umacniać swoja pozycję.
W 1963 Ludwig Erhard zastąpił Adenauera na stanowisku kanclerza i szefa partii – CDU. Długoletni, ustępujący polityk zdążył jeszcze podpisać z de Gaullem traktat o współpracy obu krajów, RFN-u i Francji, który miał się stać filarem kontynentalnej polityki europejskiej. W okresie kanclerstwa Erharda rozwinięto instrumenty państwa, pozwalające mu lepiej kierować gospodarką. Wprowadzono plany wydatków bieżących i inwestycyjnych dla poszczególnych krajów związkowych i rządu federalnego na okresy pięcioletnie. Powołano również, działającą przy urzędzie kanclerskim organ doradczy pod postacią Rady Doradców Ekonomicznych.
Po Erhardzie nastąpił rozkład dotychczasowej polityki gospodarczej. Na skutek działania licznych grup nacisku, stopniowo wzrastał wpływ państwa, poprzez coraz większe zbiurokratyzowanie oraz rozszerzający się system świadczeń socjalnych.
Podsumowanie.
Wirtschaftswunder to niezwykle trudny grunt badawczy. Wiele przeciwstawnych informacji, stoi na przeszkodzie dokładnej analizy problemu. Okres, który wyniósł, w wielkim stopniu RFN, na trzecią potęgę gospodarczą świata, był czasem wielkich przemian i nieustępliwej postawy, tak rządu jak i obywateli RFN. Niemiecki cud gospodarczy lat 1948 – 63 wprowadził kraj naszych zachodnich sąsiadów na drogę odbudowy, co w konsekwencji doprowadziło do odzyskania przewodniej roli tego państwa na kontynencie europejskim.
25. lecie pomiędzy połową XX wieku a rokiem 1975 przyniósł Niemcom średni wzrost gospodarczy rzędu 4,5% w skali roku. Średni zaś dochód narodowy na jednego mieszkańca podniósł się tym czasie z 2005 $ do 6080 $ . Dziś dane te wynoszą 41 413 $ przypadające na jednego mieszkańca , zaś wzrost gospodarczy wyniósł 0,7 % . Do tego Niemcy są największym na świecie posiadaczem rezerw złota i dewiz.
Plan ordoliberałów dążył do jak największego zapewnienia, całej społeczności równych szans życiowych i zawodowych, co objawiało się w stwierdzeniu: polityka zapewniająca wzrost gospodarczy jest najlepszym rodzajem polityki socjalnej . Należy również pamiętać, że nie tylko Niemcy przeżywały gwałtowny rozwój gospodarczy. Niemal cała zachodnia Europa (i nie tylko) przechodziła okres boomu ekonomicznego. We Włoszech okres ten nazwano nawet Mirocolo.
Cały mechanizm wirtschaftwunder, jego wprowadzenie i realizacja, wywołują wiele dyskusji. Parę lat temu pojawiła się informacja, jakoby za całym planem reform stał amerykański oficer Edward Tennenbaum.
Ludwig Erhard dziś jest ikoną, często cytowaną i uznawaną za autorytet. On sam pozostał, nawet w obliczu kryzysów wiernym swoim ideom: Wolność jest całością i jest niepodzielna; wolność polityczna, gospodarcza i osobista tworzą złożoną jedność. Nie można usunąć jednej części, nie powodując zawalenia się całości.
Bibliografia:
1. Ambrose S.E., Kompania braci, Warszawa 2005.
2. Calvoccoressi P. Polityka międzynarodowa po 1945 roku, Warszawa 2010.
3. Cukiernik T., Prawicowa koncepcja państwa – doktryna i praktyka, Wrocław 2004.
4. http://blogpress.pl/node/5531.
5. http://ekonomiaigospodarka.blogspot.com/2013/12/dlaczego-niemcy-sa-tak-bogaci.html.
6. http://euro-dane.com.pl/niemcy.
7. http://forsal.pl/artykuly/700652,niemiecki-cud-gospodarczy-fakty-i-mity.html.
8. http://pokazywarka.pl/acvp9u/.
9. http://pokazywarka.pl/acvp9u/ (23.12.2014).
10. http://www.wprost.pl/ar/?O=112706 (25.12.2014).
11. Juszczak T., Ordoliberalizm. Historia niemieckiego cudu gospodarczego, Warszawa 2010.
12. Kaczmarek T., Pysz P., Ludwig Erhard i społeczna gospodarka rynkowa, Warszawa 2004.
13. Kaliński J., Historia gospodarcza XIX i XX wieku, Warszawa 2004.
14. Krasuski J., Historia Niemiec, Wrocław 2008.
15.Piecuch W., Ordoliberalizm i społeczna gospodarka rynkowa. (artykuł dostępny: http://www.wpia.us.edu.pl/sites/wpia.us.edu.pl/files/addressbook/9212/artykul.pdf).
16. Wawro J., Społeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys, Jarosław – Rzeszów 2012. (Publikacja dostępna w całości: http://www.galicea.org/sgr/sgr.p
