Eksperymenty myślowe#2: Osioł Buridana

W drugiej odsłonie cyklu poświęconego eksperymentom myślowym, tym razem o ośle Buridana, który tak naprawdę wcale osłem Buridana najprawdopodobniej nie był, co nie przeszkadza wcale w przedstawieniu samego Buridana, jak i osła.

Autor: Jan Buridan (Jean Buridanus, ur. około 1300, zm. 1358). Francuski duchowny z diecezji Arras, profesor i dwukrotny rektor Uniwersytetu Paryskiego, a także jeden z założycieli uniwersytetu wiedeńskiego. Zajmował się filozofią scholastyczną, a także fizyką i logiką. Sformułował tzw. teorię impetu — siły wprawiającej materię w ruch, proporcjonalnej do szybkości i ilości materii danego ciała. Bronił tezy, że Ziemia obraca się wokół swojej osi. To od niego pochodzą pojęcia i ich rozróżnienie: „pierwotne” i „wtórne”, a także udowodnienie, że nauka ma charakter systemowy (wszystko musi być logicznie połączone).

Strona z *Expositio et quaestiones* (Objaśnienie i kwestie sporne) do *De Anima* **Arystotelesa** autorstwa **Jana Burydana**, ok. 1362.

Słowa Buridana o impecie:

Bóg, kiedy stwarzał świat poruszył każde z ciał
niebieskich tak jak mu się podobało, poruszając je nadał
im impety, które poruszały je bez dalszej konieczności
Jego udziału poza tym ogólnym wpływem jakim współdziała we
wszystkim co się dzieje; `siódmego dnia odpoczywał po
pracy powierzając działanie innym’. A te impety, które
nadał ciałom niebieskim nie zanikały, ani nie zużywały się
inaczej, bo ciała niebieskie nie miały skłonności do
innych ruchów. Nie było też żadnego oporu, który mógłby
psuć lub hamować te impety.

Co: alegoria paradoksu w filozofii w ujęciu wolnej woli.

Kiedy: Już Schopenhauer w swoim dziele: „O wolności ludzkiej woli”, pisał:

Osioł Buridana, użyczył jej wyrazu najbardziej znanego, ale od mniej więcej stu lat szuka się go daremnie w pismach Buridana, istniejących jeszcze. Ja sam posiadam wydanie jego Sofizmatów, drukowane widocznie jeszcze w piętnastym stuleciu, bez miejsca gdzie, bez roku, w którym wyszło, i bez liczby stronic, gdzie szukałem go często,

ale daremnie, pomimo że prawie na każdej stronicy znajdują się tam osły jako przykłady.

Sam przykład paradoksu, pojawił się najprawdopodobniej po raz pierwszy w poświęconym przyrodzie dziele Arystotelesa: O niebie II, 13, 295 b 32, choć zamiast osła występuje tam pies.W ocalanych dziełach Buridana, nigdy nie doszukano się przykładu popularnego osła symbolizującego słynny paradoks. Buridan pozostał jednak symbolicznym autorem słynnego przykładu.

O co chodzi: Nawiązanie do hipotetycznej sytuacji, w której jednakowo głodny i spragniony osioł stoi dokładnie pomiędzy stogiem siana a wiadrem wody. Nie mogąc dokonać racjonalnego wyboru między jednym a drugim, umiera.

Eksperyment myślowy: Paradoks osła Buridana przeciwstawia się ekwilibryzmowi, czyli teorii, według której człowiek wykazuje się wolną wolą, wtedy i tylko wtedy, gdy jego decyzja dotycząca dalszego działania polega na wyborze między przynajmniej dwiema możliwościami, z których każda jest dla niego jednakowo pożądana lub niepożądana. Jeśli możliwości nie są jednakowo pożądane, to jest on w swym postępowaniu zdeterminowany, ponieważ wybierze ewentualność dla siebie cenniejszą. Schlostyka (sama według słów Anzelma z Cantenbury, będąca „wiarą szukającą rozumienia”) posługiwała się przykładem osła Buridana, do zakwestionowania ekwilibryzmu.

Wynik: Wynik paradoksu jest jednoznaczny. Osioł nie mogąc się zdecydować na jedno rozwiązanie, pada martwy, a więc czymże jest wolna wola?

Implikacje:

+ A. Fredro, Pan Jowialski:

Osiołkowi w żłoby dano: W jeden owies, w drugi siano. Uchem strzyże, głową kręci, I to pachnie, i to nęci; Od któregoż teraz zacznie. Aby sobie podjeść smacznie? Trudny wybór, trudna zgoda — Chwyci siano, owsa szkoda, Chwyci owies, żal mu siana, I tak stoi aż do rana, A od rana do wieczora; Aż nareszcie przyszła pora. Że oślina pośród jadła. Z głodu padła.

+ Arystoteles, O niebie, II, 13, 295 b 32

+ Dante, Boska Komedia, Raj, pieśń IV, pocz.

+ Gunter de Bruyn, Osioł Buridana, 1973