W XVIII wieku Europa przeszła rewolucję umysłową zwaną Oświeceniem. Okres ten swą nazwę zawdzięcza niemieckiemu określeniu Aufklarung (oświecenie), który to termin przyjął się w wielu krajach, choć we Francji stosowano nazwę Wielkie światło. I to właśnie Francja stała się głównym ośrodkiem myśli oświeceniowej.
Sama nazwa, którą rozpowszechniał m.in. Immanuel Kant, wywodziła się z przekonania uczonych i twórców o przełomowej roli nowej epoki. Światło rozumu miało zniszczyć zabobony, nieuctwo i zły gust wywodzący się z baroku. Oświecenie nazywane jest również wiekiem filozofów, bądź rozumu.
Daty ramowe epoki są ciężkie do sklasyfikowania. W Anglii pierwsze przesłanki wskazują już 1688 rok, kiedy powstaje monarchia parlamentarna. We Francji za datę rozpoczęcia przyjmuje się 1715 rok, czyli moment śmierci Ludwika XIV i początek działalności Woltera, Jana Rousseau, Monteskiusza i Diderota.
Pod koniec XVII wieku rozpoczął się w Zachodniej Europie przewrót w dziedzinie nauki. Zaznaczył się m.in.:
– rozpoczęciem badań ciśnienia atmosferycznego (Błażej Pascal)
– odkryciem układu współrzędnych (Kartezjusz)
– odkryciem krążenia planety po eliptycznych orbitach
– odkryciem powszechnego prawa ciążenia (Izaaka Newtona)
– odkryciem setek gatunków roślin oraz zwierząt i dokonaniem ich segregacji
– zaczęto badać organizm ludzki (opis układu oddychania i spalania)
– zmierzono szerokość i długość geograficzną wielu państw
– skonstruowano urządzenia naukowe, tj.: mikroskopy, soczewki, teleskopy.
– utworzono dwie wielkie naukowe organizacje: Royal Society w Anglii i Akademia Francuska, które zajmowały się badaniami naukowymi, organizowaniem wypraw geograficznych oraz wydawaniem pierwszych czasopism naukowych.
W Polsce początek oświecenia związany jest z utworzeniem w roku 1740 Colegium Nobilium – szkoły założonej przez Stanisława Konarskiego, która odznaczała się nowoczesnym programem kształcenia w porównaniu z istniejącymi nadal szkołami jezuickimi o szesnastowiecznym rodowodzie. Koniec epoki w Polsce to rok 1822 – data wydania pierwszego zbioru poezji Adama Mickiewicza.
Oświecenie, bezapelacyjnie wiąże się z rosnącą świadomością mieszczaństwa. Realny wzrost znaczenia i pozycji tej warstwy społecznej, był nieadekwatny do formalnych, feudalnych stosunków społeczno-politycznych, w znaczny sposób krępujących działania tej dynamicznie rozwijającej się grupy społecznej.
Ludzie epoki oświecenia charakteryzowali się głownie krytycyzmem wobec instytucji, religii oraz starych zasad i obyczajów. Przeciwstawiali im Rozum i Naturę. Uważano że wiedza prowadzi do poznania prawdy, jako wartości najcenniejszej. Pojawiła się konieczność uporządkowania wiedzy, co zaowocowało powstaniem licznych słowników i słynnej Encyklopedii, współtworzonej przez najświetniejsze umysły epoki, jak Wolter czy Diderot. Charakterystyczną cechą epoki było pojmowanie Natury jako czegoś pierwotnego i niezmiennego, do którego winno się powracać. W estetyce powrócono do ideałów kultury grecko-rzymskiej. Ceniono umiar, prostotę, harmonię i jasność. Człowiek oświecony powinien odznaczać się tolerancją, braterstwem, dobroczynnością i humanitaryzmem. Powstawały liczne loże masońskie, mające wielki wpływ na prądy myślowe epoki. Wielka wagę przywiązywano także do edukacji i wykształcenia.
Konstanty Wojciechowski pisał: oświecenie zrywało z wszelką tradycją i z wszelką powagą, a raczej nie wszelką, bo uznawało jedną: powagę rozumu. To była jedna wyrocznia, nieomylna, niezawodna, pewna bezwzględnie. Rozum był pierwszą i ostatnia instytucją.
Oświecenie to epoka gwałtownego rozwoju kultury i stopniowego upadku porządku politycznego opartego na dynastiach. To okres bezprecedensowych wydarzeń w dotychczasowych dziejach świata. W 1776 roku niepodległość ogłaszają Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Popierają swoje państwowe podstawy pierwszą na świecie demokratyczną konstytucję. Kilka lat później wybucha, w 1789 roku we Francji, rewolucja. Zgromadzenie Narodowe ogłasza Deklarację Praw Człowieka i Obywatela kładącej kres absolutyzmowi królewskiemu i zrównanie w prawach wszystkich stanów. Głoszone jest hasło: „Równość. Wolność. Braterstwo”. Co prawda, doprowadziła ona do zburzenia starego porządku, jednak nowy który powstał przyniósł kres oświeceniowych ideałów. Nie rozwiązano bowiem istniejących problemów, a na dodatek pojawiły się nowe, dotąd nie znane. Mimo to epoka trwała aż do początków wieku XIX.
Powstawały nowe idee ustroju państwowego. Idea republiki rządzonej przez wybrany w wolnych wyborach parlament stała się zaczynem zmian zachodzących w Europie. Dochodzi do sekularyzacji w państwach europejskich. Jednocześnie idee liberalizmu (łac. liberalis – dotyczący wolności) stały się podstawą ekonomicznego rozwoju wielu państw. Pojawił się także model absolutyzm oświecony, którego symbolem są władca Prus Fryderyk Wielki i Austrii Józef II Habsburg.
Oświecenie to cała formacja kulturowa. Mimo oczywistych odrębności narodowych, Oświecenie miało zasięg ogólnoeuropejski – powszechnie za centrum kulturowe uznawano Paryż, a język francuski stał się językiem elity intelektualnej i towarzyskiej całej Europy, wyjątkowo szybko również następowała żywa wymiana myśli pomiędzy poszczególnymi krajami.
Bibliografia:
Libera Z., Oświecenie, 1974.
Klimowicz M., Oświecenie, 1975.
Serwański M., Historia Powszechna. Wiek XVI-XVIII, Poznań 2008.
Chaunu P., Cywilizacja wieku oświecenia, Warszawa 1989.
