Witamy w nowym cyklu empiresilesia.pl! Dowiecie się z niego czym jest kartografia, poznacie najważniejsze terminy i pojęcia z nią związane, poznacie kartografów i ich dzieła. Oraz najważniejsze, jak je kolekcjonować, zbierać i gromadzić, zapoznacie się z tymi, które są warte wszystkich pieniędzy i tymi, na które szkoda grosza.
Na początek kilka istotnych faktów i nazw:
weduta – (z włos. veduta czyli widok) obraz, rysunek lub rycina, przedstawiające ogólny widok miasta lub jego fragment, często ze sztafażem (postacie ludzkie i zwierzęta oraz dodatkowe, poboczne wątki lub motywy ożywiające kompozycję dzieła artystycznego). W kartografia dotyczy ona przedstawień o charakterze topograficznym.
kartograf – rysownik map, specjalista w dziedzinie kartografii, specjalizujący się w opracowywaniu, tworzeniu i redagowaniu map.
rytownik – artysta posługujący się techniką rytownictwa.
rytownictwo – inaczej grawerstwo. Grawerstwo to wykonywanie wgłębień (rys) o różnej głębokości, przekroju i kształtach, na powierzchniach metalowych. Do grawerowania ręcznego służą tzw. rylce, czyli specjalnie i różnie profilowane, ostre trzony ze stali, osadzone w drewnianych uchwytach, które pozwalają rzeźbić powierzchnię metalu techniką skrawania.
kartografia – dziedzina nauki o mapach (w tym o atlasach, globusach, modelach plastycznych – mapach plastycznych itp.), teorii map, metodach ich sporządzania i użytkowania; jak również dziedzina działalności organizacyjnej i usługowej, związanej z opracowywaniem, reprodukcją i rozpowszechnianiem map.
Dziedziny kartografii:
- kartoznawstwo – wiedzę o mapach ich właściwościach i formułach,
- kartografię matematyczną – zajmującą się teorią odwzorowań kartograficznych powierzchni Ziemi na mapach oraz podstawami matematycznymi wykonywania pomiarów na mapach,
- redakcję i opracowanie map,
- reprodukcję kartograficzną,
- topografię,
- kartometrię – zajmującą się zasadami i metodami pomiarów na mapach,
- historię kartografii,
- kartologię – uważaną za nadbudowę teoretyczną kartografii praktycznej. Kartologia korzysta z ustaleń logiki, semiotyki, prakseologii, psychologii, teorii informacji.
Pierwszą mapą zaprezentowaną przez nas, niech będzie słynna mapa Śląska Martina Helwiga: Tabula geographia sive mappa Silesiae
Autor: Martin Helwig urodził się 5 listopada 1516 roku w Nysie, zmarł natomiast 26 stycznia 1574 we Wrocławiu. Przyszedł na świat w rodzinie mieszczańskiej i studiował na Akademii Krakowskiej (możliwe, że studiował także w Wirtemberdze). Następnie został nauczyciele w Świdnicy, Legnicy, a ostatecznie od 1552 roku we Wrocławiu, w ewangelickiej szkole parafialnej Marii Magdaleny (od 1560 Helwig był jej rektorem, aż do śmierci).
Mapa: Po raz pierwszy wydana została w Nysie w 1561 roku (w Krajowej Bibliotece w Karlsruhe – Badischen Landesbibliothek – odnaleziono oryginał I wydania uważanego za zaginiony od 1945 roku, kolorowany, pergaminowy egzemplarz). Dziewięć lat później została dodana do Theatrum orbis terrarum (Przedstawienie świata) – pierwszego nowożytnego atlasu świata, będącego dziełem Abrahama Orteliusa, flamandzkiego kartografa. Ortelius wydał swoje dzieło w Antwerpii 20 maja 1570 roku nakładem wydawnictwa Plantin, a sam atlas zawierał 70 map (Mapa Helwiga została dopasowana do dzieła Orteliusa, zmniejszona oraz przeorientowana na północ). Mapa ta uznawana jest za pierwszą nowożytną mapę Śląska (wcześniejsze, w tym Münstera z 1544 roku pełne były błędów i przeinaczeń). Została oparta na trzyletnich badaniach i pomiarach prowadzonych przez samego Hewliga wraz z jego uczniami, finansowanych przez jednego z wrocławskich urzędników – Nikolaus Rehdiger, któremu to też Helwig zadedykował mapę, za pomocą 18-wierszowego kartusza. Helwig w 1564 roku wydał jeszcze Omówienie map Śląska, swoisty załącznik do swojej mapy.
Dane mapy: Drzeworyt kolorowy. Skala 1:540.000. Wymiary mapy: 57,5 x 73 cm (z ramką: 67 x 81,5 cm). Wycięta w drewnie przez H.Krona, wydrukowana przez Johanna Creutzigera. Matryca składa się z 20-części: 4 dla mapy właściwiej i 8 dla ozdobnej ramki (znajduje się na niej 28 herbów księstw śląskich i ich stolic: Wrocław, Cieszyn, Racibórz, Świdnica, Jawor, Opole, Żagań, Głogów, Oleśnica, Ziębice, Brzeg, Legnica i Nysa). W polu umieszczono bogato zdobione herby Czech i Śląska.
Mapa przedstawia tereny od Krakowa do Bischofswerda i od Poznania do Ołomuńca. Zorientowana jest na południe (Helwig chciał ułatwić ewentualnemu czytelnikowi zadanie: umieścił Dolny Śląsk na dole, a Górny na górze). Znajduje się na niej przeszło 370 lokalizacji, a ich rozmieszczenie pokrywa się z mapą Europy z 1554 roku autorstwa Merkatora. Współrzędne geograficzne umieszczone na mapie, są inne niż obecnie używane, gdyż Helwig za punk zerowy wybrał południk Ferro (oddalony od Greenwich o 17°40′) i cieszący się większą popularnością wśród kartografów tego okresu.
Ciekawostka: Mapa Helwiga dołączona do Gentis Silesiae Annales lekarza Joachimusa Cureusa (twórcy pierwszego podziału Śląska na Górny i Dolny) z 1571 roku wywołała olbrzymie oburzenie u sekretarza króla Zygmunta II Augusta – Marcina Kromera (za swoją działalność historyczną otrzymał od króla tytuł szlachecki), a później biskupa warmińskiego. Cureus, który podróżował po Śląsku uważał go za odrębną część, choć najbliżej powiązaną z Niemcami. Kromera oburzyły niektóre teorie zawarte w dziele lekarza. Między oboma panami wywiązała się dotkliwa krytyka, a na dodatek Cuerus spotkał się z nią także ze strony swoich rodaków: zarzucano mu zbyt liberalne poglądy.
Mapę wykorzystano również w wielu innych atlasach. U Mercatora (Atlas sive Cosmographicae meditationes et fabricati figura (Atlas albo rozważania nad budową świata i jego kształtem) z 1595, choć tam włączono ją do mapy Grodzkiego). Ostatni raz wykorzystano ją w 1650 roku w dziele Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae, autorstwa Mariana i Zeillera. W 1738 roku Christian Runge wznowił mapę Helwiga wraz z Omówienie map Śląska tegoż autora. Było to szóste wydanie mapy Helwiga.
Na mapie znajduje się także najprawdopodobniej najstarsze przedstawienie Ducha Gór (Rübezahl):
Bibliografia:
- Świat dawnych map, nr 1, 2015.
- Świat dawnych map, nr 2, 2015.
- pl.wikipedia.org
- http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/737795,wielka-awantura-o-mape-slaska-dwoch-geografow-renesansu,id,t.html
- http://www.korkonosze.jgora.pl/korkonosze/helwig.html
Copyright ©http://empiresilesia.pl
