Mity i Legendy #11: Demogorgon

Demogorgon

był uznawany za bóstwo albo demona mającego bezpośredni związek ze światem podziemnym. Powszechnie kojarzy się go z mitologią starożytnej Grecji, co wydaje się błędem. Nowoczesne badania wskazują na to, że umiejscowienie Demogorgona w greckich bestiariuszach wynika z prostej pomyłki kopisty. Miał on błędnie odczytać jeden z komentarzy uczonego z IV wieku, Laktancjusza Placydusa.    

Pochodzenie słowa Demogorgon nie jest do końca jasne, choć najbardziej rozpowszechniony obecnie pogląd naukowy stwierdza, że jest to błędnie odczytane greckie słowo δημιουργόν (dēmiourgón, forma przypadka przyimkowego δημιουργός, ‘demiurg’). Doszło do tego najprawdopodobniej w wyniku różnic w najwcześniejszych wersjach manuskryptów Lactantiusa Placidusa.

Boccaccio w swoim znanym dziele Genealogia Deorum Gentilium powołując się na zaginione Pronapides Ateńczyk autorstwa Teodoncjusza stwierdza, że Demagorgon był praprzodkiem wszystkich bogów, co zainspirowała Jeana Sezneca, historyka sztuki, do uznania Demogorgona błędem gramatycznym, a jednocześnie boga, demiurga czyli rzemieślnika lub twórcy. 

Istnieją rożne warianty zapisu: demoirgon, emoirgon,demogorgona,demogorgon. Być może nazwa pochodzi z połączenia greckich słów δαίμων – daimon (duch biorąc pod uwagę chrześcijańskie konotacje demona we wczesnym średniowieczu) – lub, mniej prawdopodobne δῆμος dêmos (ludzie)- i γοργός – gorgós (szybki) lub Γοργών – Gorgṓn, potworów z mitologii starożytnej Grecji, po raz pierwszy poświadczony w  Hezjoda.

Po raz pierwszy demagorgon pojawia się w komentarzu do Tebaidy Statiusza, przypisywanemu Lactantiusowi Placidusowi (ok. 350-400 n.e.) i kopiowanemu w tej formie aż do XVI wieku. W komentarzu tym imię demogorgon pojawia się w kontekście najwyższej istoty potrójnego świata (triplicis mundi summum). Inna wzmianka w jednym z manuskryptów komentarza głosi Dicit deum Demogorgona summum, cuius scire nomen non licet (Mówi o Demogorgonie, najwyższym bogu, którego imienia nie wolno znać lub Mówi o bogu, najwyższym Demogorgonie). Imię demogorgon nie pojawia się nigdzie indziej, dlatego dość powszechne jest twierdzenie że jest to prosty błąd gramatyczny kopisty. W takim przypadku zdanie to powinno brzmieć najprawdopodobniej: On mówi o Demiurgu, którego imienia nie wolno znać.

Kolejne wzmianki o demogorgonie pojawiają się dopiero w średniowieczu, w tym u Boccacciego, a następnie w renesansie, gdzie urósł on do Demon-Gorgona, czyli Terror-Demona lub Boga Ziemi. Warto nadmienić, że damogorgon został przejęty przez chrześcijańskich pisarzy jako ucieleśnienie diabła.

John Milton w Raju utraconym pisze:

Orkus i Hades, strasznego imienia,
Tuż Demogorgon

(przypis w polskim wydaniu stwierdza: Demogorgon, geniusz Ziemi, w jej wnętrzu mieszkający; inni autorowie greccy robią z niego towarzysza Chaosu i Wieczności. Milton, John: Raj utracony, tłum. Władysław Bartkiewicz, Warszawa 1902).

Imię demogorgona zostało wcześniej przywołane przez Fausta w III scenie Doktora Faustusa Christophera Marlowe’a (1590), kiedy tytułowy Doktor przywołuje Mefistofelesa łacińską inkantacją. Szesnastowieczny holenderski demonolog Johann Weyer opisał demogorgona jako pana losu w swojej hierarchii piekielnej.

Pochodzący z Ferrary Ludovico Giovanni Ariosto pisał, że demagorgon miał pałac świątynny w górach Imavo (dzisiejsze Himalaje). Elementy poematu Ariosto zasiliły libretto Philippe’a Quinaulta do opery Roland Jeana-Baptiste’a Lully’ego, wystawionej w Wersalu 8 stycznia 1685 roku, a demogorgon stał się królem wróżek i mistrzem ceremonii. 

Demogorgon pojawia się również w drugiej księdze epickiego poematu El Bernardo napisanego w Meksyku przez Bernardo de Balbuena i wydanego w Hiszpanii w 1624 roku. Fragment ten opowiada o tym, jak wróżka Alcina odwiedza demogorgona w jego piekielnym pałacu, a także w nieukończonym dziele Edmunda Spencera Królowa wieszczek. 

Demogorgon stał się centralną postacią opowiadania Woltera Sen Platona z 1756 roku. Francuz nazwał go mniejszą nadistotą odpowiedzialną z stworzenie Ziemi. Potwór pojawia się również w operze Il Demogorgone, ovvero il filosofo confuso (Demogorgon, czyli pomylony filozof) Vincenzo Righini (1786) z librettem Lorenzo da Ponte, które pierwotnie zostało napisane dla Mozarta.

W XIX wieku także odwoływano się do tej postaci. W powieści Hermana Melville’a Moby Dick z 1851 roku pierwszy oficer statku Pequod, Starbuck, opisuje białego wieloryba jako demigorgona (w wersji oryginalnej. Polscy tłumacze przetłumaczyli to wyrażenie jako gorgona).

Demogorgon pojawia się również jako postać w Prometeuszu wyzwolonym Percy’ego Bysshe Shelleya. W tym lirycznym dramacie demogorgon jest potomkiem Jowisza i Tetydy, który ostatecznie detronizuje Jowisza. Nigdy nie jest wspomniane, czy Demogorgon, przedstawiony jako ciemny, bezkształtny duch, jest kobietą czy mężczyzną. Teoria o pochodzeniu imienia Demogorgona od greckiego demos i gorgos może być podstawą jego użycia w tym tekście jako aluzji do politycznie aktywnego i rewolucyjnego ludu.

W wierszu Demogorgon Álvaro de Camposa pisarz obawia się, że poznając prawdziwą naturę i odsłaniając tajemnicę życia, stanie się szalony